ანოტაცია.ნაშრომში განხილულია გადასახადების წარმოშობა და შემდგომი მისი განვითარების ეტაპები საქართველოში; აგრეთვე, საგადასახადო სისიტემის დახვეწისთვის განკუთვნილი სტრატეგიები; კერძოდ, „ესტონური მოდელის“ დანერგვასთან თანმხლები დადებითი და უარყოფითი ფაქტორები, რომლებიც, საბოლოო ჯამში, დიდი გავლენა ახდენს ქვეყნის ეკონომიკურ და სოციალურ მდგომარეობაზე და ამავდროულად, როგორია მცირე და საშუალო ბიზნესის მზაობა ამ რეფორმის მისაღებად და პრაქტიკაში გამოსაყენებლად.

საკვანძო სიტყვები:ესტონური მოდელი; რეინვესტირება; მოგების გადასახადი. 

შესავალი

გადასახადები თავისი ფესვებით საუკუნეების სიღრმიდან მოდის, გადასახადები შემოიღეს, როგორც კი მასზე საზოგადოებრივი მოთხოვნილებები გაჩნდა.  გადასახადები თავდაპირველად საგანგებო შემთხვევებში იკრიბებოდა, ხოლო შემდგომ აუცილებელი გახდა ფულადი საშუალების სისტემატიურად მიღება სახელმწიფოს ჯარისა და მუდმივად მზარდი ჩინოვნიკური აპარატის, ხოლო რაც შეეხება საგადასახადო სისტემას იგი შედარებით გვიან ჩამოყალიბდა, მაშინ როდესაც წარმოიშვა სახელმწიფო და ფორმირდება სახელმწიფოს განვითარების პარალელურად. საქართველოს საგადასახდო სისტემას საფუძველი მისი სახელმწიფოებრივი ჩამოყალიბების პროცესშივე ჩაეყარა. მთავარი ამოცანა იყო, რომ მას უზრუნველეყო სახელმწიფოს კუთვნილი შემოსავლების მობილიზება სახელმწიფოს მიერვე განსაზღვრული ხარჯების დასაფარავად. საქართველოს თანამედროვე საგადასახადო სისტემა ძირითადად 1991-1992 წლების მიჯნაზე, ქვეყნებში მიმდინარე კარდინალური ეკონომიკური გარდაქმნებისა და საბაზრო ურთიერთობებზე გადასვლის პერიოდში ჩამოყალიბდა. რეალური საგადასახადო ურთიერთობების სამართლებრივი რეგულირების გამოცდილების უქონლობამ, კანომდებლობის შემუშავებისათვის არსებულმა შემჭიდროებულმა ვადებმა, ეკონომიკურმა და სოციალურმა კრიზისმა ქვეყანაში, უშუალო ზეგავლენა მოახდინა მის ჩამოყალიბებაზე.

გადასახადი, საქართველოს საგადასახადო კოდექსის მიხედვით, არის საქართველოს სახელმწიფო, აფხაზეთისა და აჭარის ავტონომიური რესპუბლიკებისა და ადგილობრივ ბიუჯეტებში სავალდებულო, უპირობო ფულადი შენატანი, რომელსაც გადასახადის გადამხდელიიხდის.

საქართველოს საგადასახადო სისტემა წლების განმავლობაში იცვლებოდა. არსებული გადასახადების რაოდენობა 21- დან  6-მდე შემცირდა. საიდანაც 5 სახელმწიფო გადასახადია, ხოლო 1 ადგილობრივი. საერთო სახელმწიფოებრივ გადასახადს მიეკუთვნება: საშემოსავლო გადასახადი; მოგების გადასახადი; დამატებული ღირებულების გადასახადი; აქციზი;  იმპორტის გადასახადი. ადგილობრივ გადასახადს მიეკუთვნება ქონების გადასახადი.

საქართველო ბიზნესის კეთების თვალსაზრისით მსოფლიოში მეცხრე ადგილზეა, ხოლო გადასახადების სიმცირის მიხედვით კი - მეოთხეზე, ამ მონაცემების მიხედვით ის შეიძლება ბიზნესის კეთების მხრივ მიმზიდველ ქვეყანად მივიჩნიოთ. 

* * *

2017 წლის 1 იანვრიდან საგადასახადო კოდექსში რამდენიმე მნიშვნელოვანი ცვლილება შევიდა, ზოგი მათგანი უკვე ამოქმედდა, ზოგი კი წლის განმავლობაში ამოქმედდება.  ცვლილებები შეეხო შემდეგ გადასახადებს:

• გაიზარდა აქციზის გადასახადი თამბაქოს პროდუქციაზე. მაგალითად, ერთი კოლოფი ფილტრიანი სიგარეტის, ასევე, ერთი სიგარის აქციზი გაიზარდა 60 თეთრით, ერთი კოლოფი უფილტრო სიგარეტის აქციზი-30 თეთრით.
• გაიზარდა აქციზის გადასახადი ნავთობპროდუქტებზე. მაგალითად, 1000 მ³ გათხევადებული ბუნებრივი აირის აქციზი 80 ლარის ნაცვლას 200 ლარი გახდა, ერთი ტონა ბენზინის აქციზი 250 ლარიდან 500 ლარამდე გაიზარდა, ერთი ტონა დიზელის საწვავავის - 150 ლარიდან 400 ლარამდე, ხოლო ერთი ტონა ძრავით ზეთი - 400 ლარიდან 800 ლარამდე ავიდა.
• აგრეთვე გაიზარდა მოსაკრებლების ოდენობა სათამაშო ბიზნესზე.
• თუ  2016 წელს თქვენი ოჯახის წლიურმა შემოსავალმა 40 000 ლარიდან 100 000 ლარამდე შეადგინა და ამავე დროს გექნებათ ავტომობილი, 2017 წლის 1 ნოემბრამდე მოუწიათ მისი დეკლარირება და ავტომობილებზე ქონების გადასახადის გადახდა მისი ღირებულების 0.05-დან 0.2 პროცენტის ოდენობით. თუ თქვენი ოჯახის წლიური შემოსავალი აღემატება 100 000 ლარს, გადასახადი იქნება 0.8-დან 1 პროცენტამდე.
• თუ მეწარმე ნებისმიერი ფორმით იზიდავს ფულად სახსრებს 20-ზე მეტი ფიზიკური პირისგან, მაშინ თითოეული ფიზიკური პირისაგან მოზიდული თანხის ოდენობა არ უნდა იყოს 100 000 ლარზე ნაკლები. აღნიშნული მოქმედება არ ვრცელდება კომერციულ ბანკებზე, საკრედიტო კავშირებზე, საბროკერო კომპანიებსა და ფასიანი ქაღალდების საჯარო შეთავაზებაზე.

არ შეგვიძლია არ ვახსენოთ მოგების გადასახადთან დაკავშირებული მნიშვნელოვანი ცვლილებების შეტანა საგადასახადო კოდექსში, რომელიც გულისხმობს „ესტონური მოდელის“ შემოტანას.

,,ესტონური მოდელი“ არის მოგების გადავადებული გადასახადი, რომელიც იძლევა საშუალებას, გვქონდეს საუკეთესო საინვესტიციო გარემო. ეს საშუალებას იძლევა, დამატებითი ნახევარი მილიარდი დოლარი დარჩეს ბიზნესში. შეიძლება ის გამოყენებული იყოს, როგორც შიდა ინვესტრებისთვის, ასევე შეიძლება უცხოელმა ინვესტორებმა გამოიყენონ, ვისაც ჩადებული აქვს უცხოური ინვესტიციები.

საქართველოს საგადასახადო სისტემაში ესტონური მოდელის გამოყენება  ხელს შეუწყობს როგორც ახალი ინვესტიციების მოზიდვას ქვეყანაში, ასევე შიდა ინვესტიციების წახალისებას.

მიღებული მოგების რეინვესტირების შემთხვევაში ბიზნესი მოგების გადასახადისგან გათავისუფლდება. ეს შეღავათი არ გავრცელდება ზოგიერთ ბიზნესსაქმიანობაზე. მაგალითად, ტოტალიზატორის მოწყობაზე, ხოლო საფინანსო სექტორი ამ პრივილეგიით მხოლოდ 2019 წლიდან ისარგებლებს.

გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, თუ რა სარგებელს მოუტანს ბიზნესს მოგების გადასახადისგან გათავისუფლება, რა ხარვეზები აქვს და რა დაბრკოლებებთან არის დაკავშირებული მისი ამუშავება, ასევე რამდენად მომზადებული შეხვდნენ ამ ცვლილებას ბიზნესის წარმომადგენლები.

ახალგაზრდა ეკონომისტთა ასოციაციამ USAID-ის პროექტის “მმართველობა განვითარებისთვის” (G4G) გრანტის ფარგლებში 2015 წლის შემოდგომაზე განახორციელა ესტონური მოდელის საქართველოში დანერგვის რეგულირების გავლენის შეფასება (RIA), რომლის საბოლოო პრეზენტაცია 2015 წლის დეკემბრის თვეში მოხდა. აღნიშნული დოკუმენტის მიხედვით, ავტორებმა შეაფასეს ესტონური მოდელის ამოქმედების პოტენციური ეკონომიკური ეფექტები. 

მოცემული ანალიზი აჩვენებს ერთჯერად ეფექტს, რომელიც დადგება მოდელის დანერგვიდან 1,5 წლის შემდგომ. შეფასების მიხედვით რეფორმას ექნება დადებითი ეფექტი ინვესტიციებზე. სააქციო კაპიტალი გაიზრდება 3,23%-ით, რაც ნიშნავს რომ ეკონომიკური აგენტები განახორციელებენ მეტ ინვესტიციებს. რეალური მთლიანი შიდა პროდუქტი გაიზრდება დაახლოებით 1,44%-ით. მთლიანი კერძო მოხმარება გაიზრდება დაახლოებით 0,85%-ით. რეფორმის შედეგად გაიზრდება ბიუჯეტის დეფიციტი არაუმეტეს 3%-ისა. გარდა მაკროეკონომიკურ მაჩვენებლებზე დადებითი გავლენისა, მოდელის დანერგვას თან ახლავს საკანონმდებლო თუ სხვა ტიპის რისკები. ეს რისკები ძირითადად დაკავშირებულია ორმაგ დაბეგვრასა და მოდელის სხვა ხარვეზებთან. შემოთავაზებული მოდელი მხოლოდ ესტონურ გამოცდილებას ეფუძნება და გაამართლებს თუ არა იგი საქართველოში გარკვეული რისკის ქვეშ დგას, რადგან მოდელის დანეგვასთან დაკავშირებული გამოწვევების და რეფორმის შემდგომი მდგომარეობის შეფასება ხდება მხოლოდ ერთი ქვეყნის გამოცდილების გათვალისწინებით ესტონეთში მოგების გადასახადის რეფორმა 2000 წელს განხორციელდა და წლების განმავლობაში გაგრძელდა. მოგების გადასახადის რეფორმის შემდგომ აქტივების ლიკვიდურობა გაიზარდა განსაკუთრებით მცირე ზომის ფირმებისათვის, ინვესტიციებიდან უკუგება გაიზარდა 17%-ით, მთლიანი ფაქტორული პროდუქტიულობა (TFP) - 8%-ით და რეზერვებისა და გაუნაწილებელი მოგების წილი მთლიან კაპიტალში გაიზარდა - 8.1%-ით.

   როგორც ვხედავთ, ესტონეთში მოგების გადასახადის რეფორმამ მნიშვნელოვნად გააუმჯობესა ქვეყნის მაკროეკონომიკური მაჩვენებლები და ფირმების მდგომარეობა. აღსანიშნავია, რომ საქართველოს და ესტონეთის შემთხვევაში რეფორმის გავლენის მასშტაბები განსხვავებულია. რეფორმის ეფექტი ესტონეთში იყო უფრო მაღალი, ვიდრე ველოდებით საქართველოში, რაც შესაძლოა აიხსნას 2000 წლამდე ესტონეთში არსებული საგადასახადო წნეხით, რომლის შერბილებამ უდიდესი შესაძლებლობები მისცა ესტონურ კომპანიებს, მოეხდინათ მოგების რეინვესტირება. გარდა ამისა, რეფორმის გაზრდილი ეფექტი დიდწილად განაპირობა ბიუროკრატიული ხარჯების მნიშვნელოვანმა შემცირებამ. ჩვენთან კი საგადასახადო სისტემა უფრო ლიბერალურია დღეს ვიდრე ეს იყო ესტონეთში 2000 წელს, რაც ნიშნავს იმას, რომ რეფორმის სასტარტო პოზიცია ჩვენთან არის უკეთესი და, შესაბამისად, ესტონეთთან შედარებით ნაკლებ ეფექტს მივიღებთ რეფორმის შედეგად.

აქვე მნიშვნელოვანია აღინიშნოს ის, თუ რა ტიპის კომპანიებზე ვრცელდება ესტონური მოდელი. ესტონური მოდელი საქართველოში არ შემოდის ისე, თუ არ გაუქმდა წინა მოდელი. არიან სუბიექტები, რომლებზეც ძველი მოდელი კვლავ რჩება ძალაში, ესენია ინდმეწარმეები, ორგანიზაციები, არაკომერციული იურიდიული პირები და საჯარო სამართლის იურიდიული პირები. ისეთი სუბიექტების მიმართ, როგორიცაა მიკრომეწარმე, მცირემეწრმე, ფიქსირებული გადასახადის მქონე სუბიექტები, ესტონური მოდელი არ იმოქმედებს, რადგან მათ აქვთ გარკვეული შეღავათები, მაგალითად, მიკრომეწარმეები საერთოდ არ იხდიან მოგების გადასახადს.

ამ რეფორმის შედეგად აუცილებელი გახდა ყოველთვიური დეკლარაციის ჩაბარება,  რაც საკმაოდ შრომატევადი იქნება პატარა კომპანიებისთვის რადგან, ერთი დეკლარაციის ნაცვლად მოუწევთ 12 დეკლარაციის წარდგენა. აქედან გამომდინარე, პატარა კომპანიებს მოუწევთ ბუღალტრის დაქირავება, რომელსაც უფრო მეტი საქმე დაეკისრება. ისედაც შეზღუდული ხარჯების პირობებში მათ მეტი თანხის გამოყოფა მოუწევთ კვალიფიციური ბუღალტრისთვის.

საინტერესო საკითხია რამდენად მომზადებული შეხვდა მოდელს მცირე და საშუალო ბიზნესი და მთავრობას ჰქონდა თუ არა მჭიდრო კომუნიკაცია ბიზნესის წარმომადგენლებთან, ვიდრე განახორციელებდა საკანონმდებლო ცვლილებებს, რაც გამოხატავს მთავრობის ბიზნესთან კომუნიკაციის პრობლემას.

ზემოთ აღნიშნული ინფორმაციიდან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ  საქართველოს საგადასახადო სისტემა  განავითარა ბოლო წლებში ამ სიტუაციაში შემუშავებულმა ცვლილებებმა. მართალია, განხორციელდა მნიშვნელოვანი ცვლილებები საგადასახადო კანონმდებლობაში, კერძოდ, არსებული 22 გადასახადისგან დღესდღეობით მოქმედებს, მხოლოდ 6, მაგრამ იგი არ არის საკმარისი და აუცილებელია მისი კიდევ უფრო დახვეწა.  აგრეთვე,  ესტონური მოდელის დანერგვა დიდი წინ გადადგმული ნაბიჯია ეკონომიკის სტიმულირების მიმართულებით. ფაქტია, რომ მოდელი განსაკუთრებით მიმზიდველია სწორედ მცირე და საშუალო ბიზნესისთვის. თუმცა, გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ მოგების გადასახადის რეფორმით მიღებული ეფექტები ესტონეთში გაცილებით თვალშისაცემია ვიდრე ეს იქნება საქართველოში, რაც აიხსნება ქვეყნებს შორის საგადასახადო გარემოს განსხვავებიდან გამომდინარე. ასევე უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ესტონური მოდელის დანერგვით მიღებული ეფექტები საქართველოში უამრავ ფაქტორზეა დამოკიდებული და გარკვეულ დაშვებებს ეფუძნება. როგორც ეკონომისტები და ბიზნესის წარმომადგენლები აფასებენ, მნიშვნელოვან დადებით შედეგებს მოდელი საშუალოვადიან და გრძელვადიან პერიოდში გამოიღებს, იქამდე კი მთვარობამ შესამჩნევად არ უნდა გაზარდოს  ადმინისტრაციული ხარჯები და ამგვარად იზრუნოს საბიუჯეტო დეფიციტის შევსებაზე და არა გაზრდილი აქციზის გადასახადებით, რომლის ცვლილებაც სპონტანურად, ბიზნესთან კომუნიკაციის გარეშე განხორციელდა. მეორე უმთავრესი საკითხი არის ხარვეზები მოდელში და ბიზნესის მხრიდან მზაობა. მცირე და საშუალო ბიზნესის წარმომადგენლებს შესაძლოა გაუმარტივდეთ დეკლარაციის შევსების პროცედურები, თუმცა თვისებრივად ახალ მოდელზე გადასვლა მათი მხრიდან დამატებით ხარჯებთან არის დაკავშირებული და სანამ კომპანიის ფინანსური მენეჯერები გაერკვევიან ახალ სისტემაში, გარკვეული ადაპტაციის პერიოდია საჭირო. როგორც ირკვევა, მოდელის დანერგვა სირთულეებთან არის დაკავშირებული და მნიშვნელოვანია მთავრობის სწორი კომუნიკაცია ბიზნესის წარმომადგენლებთან. ნებისმიერი საკანონმდებლო ცვლილება, რასაც მთავრობა გეგმავს, რომ განახორციელოს უნდა იყოს თანხვედრაში ბიზნესსუბიექტების ინტერესებთან და უნდა მიიღებოდეს ბიზნესთან აქტიური თანამშრომლობის შედეგად. 

დასკვნა

ზემოთ აღნიშნული რეფორმის გატარება დადებითად აისახება ქვეყნის ეკონომიკაზე, იგი  დააჩქარებს ეკონომიკურ ზრდას ქვეყანაში,  უფრო მეტად იქნება ხელმისაწვდომი კომპანიებისთვის ფინანსური რესურსები,  კერძოდ კი მცირე და საშუალო ზომის საწარმოებისთვის, აგრეთვე მოსალოდნელია, რომ გაიზარდოს ეკონომიკაში პროდუქტიულობა, ბიზნესს მიეცემა საშუალება, უფრო მეტად განვითარდეს, ჩამოყალიბდება მიმზიდველი კლიმატი ბიზნესის დაწყებისა და წარმოების კუთხით, რომელიც გამოიწვევს ინვესტორების დაინტერესებას, გაიზრდება სამუშაო ადგილები და, რაც მთავარია, საგადასახადო აღრიცხვა და ადმინისტრირება გამარტივდება. გარდა ზემოთ ნახსენები დადებითი ფაქტორებისა, მოსალოდნელია რისკფაქტორებიც, რომელიც გულისხმობს მოკლევადიან პერიოდში ბიუჯეტში გარკვეული შემოსავლების დაკარგვას, თუმცა უფრო მეტად მნიშვნელოვანია ის სარგებელი, რომელსაც ეკონომიკა მიიღებს აღნიშნული რეფორმის შედეგად.

გამოყენებული ლიტერატურა

1. საქართველოში აქციზის გადასახადის რეფორმის როლი ბიუჯეტის ზრდის საკითხებში და პრობლემები“,  ხალიანა ჩიტაძე, 2018.
2. http://www.doingbusiness.org/rankings
3. http://versia.ge/index.php 
4. http://eugeorgia.info/ka/article/545/estonuri-modelis-gamowvevebi---gavlena-mcire-da-sashualo-biznesze/